خلقیات ما ایرانیان

در سلسله مقالات کتاب، صفات بدی در حق ایرانیان از جمله دروغ، خودپسندی، متقلب، حریص، متملق، منافق و دورو، لاف زنی و خودخواهی ذکر شده‌است که البته در توصیف ایرانیان صفت دروغ گویی و دورویی در بیشتر مقالات کتاب وجود دارد.

در بحث خلقیات ما ایرانیان، صفات بد بر صفات خوب می‌چربد. البته بسیاری از خوبی‌ها و بدی‌ها و زشتی‌ها و زیبایی‌ها نسبت به زمان و مکان متفاوت و تغییرپذیر است. صفات خوب ما ایرانیان (با استعداد، مجلس آرا) که در کتاب ذکر شده، بیشتر جنبه ظاهری دارد و ربط چندانی به احوال باطنی (اخلاق) ندارد.

عقاید و آرا بیگانگان و ایرانیان در حق ما را می‌توان به ۴ قسمت تقسیم کرد: اول آنچه قدیمی‌ها (یونانیان و رومیان) در حق ما گفته‌اند. به عنوان نمونه هرودوت در حق ایرانیان چنین گفته است: «ایرانی مجاز نیست از چیزی که عملش قبیح و غیرمجاز باشد سخن براند و در نظر آن‌ها هیچ چیز شرم انگیز تر از دروغ گفتن نیست. از دروغ گذشته قرض کردن هم در نزد آن‌ها بغایت زشت و مکروه است و برای این زشتی علتی که بیان می‌کنند. این است که می‌گویند آدم مقروض گاهی مجبور می‌شود دروغ بگوید.» دوم آنچه اشخاص غیر فرنگی (ترک، عرب، تاتار) در حق ما گفته‌اند. به عنوان نمونه غازی غرای خان تاتار از دودمان چنگیز در حق ایرانیان چنین بیان کرده‌است: «تا بوده غم و شادی و حرمان بوده زینگونه گذشته تا که دوران بوده ما تجربه کردیم که در ملک شما راحت همه در قلعه و زندان بوده» سوم آنچه فرنگی‌ها در قرن‌های اخیر در حق ما گفته‌اند. به عنوان نمونه مؤلف از قول مورخ انگلیسی سایکس دربارهٔ ایرانیان نقل می‌کند: «با مطالعه در تاریخ ایران علل و اسباب پاره‌ای از جنبه‌های اخلاقی ایران و علی الخصوص این بی اعتنایی کامل آن‌ها به راستگویی و حقیقت گویی روشن می‌گردد و علت واقعی همان چیزی است که آرتور دو گوبینو آن را «کتمان» تعبیر نموده‌است. کتمان حکم نقاب (ماسک) دارد و عبارت است از رغبت مفرطی که ایرانیان عموماً به نفع و سود فوری دارند». چهارم آنچه اشخاصی از خود ما ایرانیان در حق هموطنان گفته‌اند. به عنوان نمونه میرزا آقاخان کرمانی در حق هموطنانش گفته است: «کمتر کسی از اهالی ایران است که میر غضبی نداند یا ستم و تعدی نداند. از طبقه حکام و وزرا گرفته تا حمال و بقال همه ستمگر و بی مروت و همه خونخوار و بی مرحمت و همه فریاد، دارند که چرا ما میرغضب باشی نیستیم و همه می‌خواهند ظالم منفرد و حاکم مستبد و جلاد باشی باشند.